W pracy coacha moment, w którym klient mówi: „Nie wiem, dlaczego tak się dzieje” jest kluczowy. Bo to właśnie wtedy zaczyna się proces, który terapeuci poznawczo-behawioralni nazwaliby „konceptualizacją”. Brzmi poważnie? Może. Ale w gruncie rzeczy chodzi o jedno: zrozumienie, jak to wszystko się ze sobą łączy – myśli, emocje, zachowania, doświadczenia i cele klienta.
Konceptualizacja – po co coachowi taka „mapa”?
Konceptualizacja to nic innego jak tworzenie spójnego obrazu sytuacji, w której znajduje się klient. To proces, w którym łączymy kropki. Dzięki temu, zamiast reagować na pojedyncze objawy czy wyzwania, zaczynamy rozumieć mechanizmy, które nimi rządzą.
W procesach coachingowych konceptualizacja może pomóc nam w:
- uchwyceniu istoty trudności klienta,
- zaprojektowaniu procesu coachingu,
- doborze trafnych interwencji,
- i – co najważniejsze – budowaniu głębszego zrozumienia i zaangażowania klienta w proces wspólnej pracy.
Co składa się na konceptualizację?
Nie ma jednej „słusznej” struktury, nieco inaczej konceptualizacja będzie wyglądała w klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej, nieco inaczej w terapii dialektyczne-behawioralnej.
Zwykle składa się ona z kilku elementów:
- Problem, z którym przychodzi klient – Jak klient go definiuje?
- Kontekst występowania problemu – Kiedy problem się pojawia? W jakich sytuacjach? Psychoterapii nazywamy to czynnikami wyzwalającymi.
- Przekonania – Jakie myśli towarzyszą klientowi? Co mówi do siebie?
- Emocje – Jak się wtedy czuje?
- Zachowania – Jak reaguje? Co konkretnie robi lub czego unika?
- Historia – Co w jego przeszłości mogło ukształtować ten sposób funkcjonowania?
Coach, wraz z klientem, analizują, jak łączą się poszczególne elementy. I jak ostatecznie doprowadzają do tego, że klient utyka.
Warto tutaj dodać, że tworzenie konceptualizacji to proces dynamiczny, w miarę jak w procesie pojawiają się nowe informacje, “mapa” funkcjonowania klienta może się zmieniać.
Coaching, a nie terapia – co nas różni?
Początkujący coachowie często pytają: „A czy to już nie jest terapia?”
I to bardzo dobre pytanie. Kluczowa różnica polega na tym, że:
- w terapii leczymy – zajmujemy się zaburzeniami, traumą, deficytami;
- w coaching wspieramy w rozwoju – pracujemy na zasobach, możliwościach, celach.
Jednak sam sposób myślenia o klientach – o ich dynamice wewnętrznej, o tym co ich napędza, a co blokuje – może być bardzo podobny. Zwłaszcza jeśli chcemy pracować głębiej, bardziej holistycznie, nie tylko na poziomie środowiska i zachowania – „od celu do działania”.
Praktyczne narzędzia do konceptualizacji
Coach może zbierać informacje o mechanizmach funkcjonowania klienta, korzystając z różnorodnych narzędzi i technik:
- Kwestionariusze i ankiety wstępne – Coach może wysłać klientowi ankietę do wypełnienia.
- Mapa systemu klienta – Może stworzyć mapę relacji, które bezpośrednio i pośrednio wpływają na klienta – Jakie role pełni klient? Jakie osoby są wokół niego? Czy one są wsparciem? A może blokują jego działania?
- Analiza przekonań i wartości – Co klient myśli o sobie? O innych? O świecie? Jakimi prawdami życiowymi się kieruje? Jak to wpływa na decyzje, które podejmuje?
- Analiza łańcuchowa – To narzędzie, które pozwala prześledzić klatka po klatce, co powoduje, że pojawia się zachowanie niepożądane – Co jest zachowaniem niepożądanym? Co je wywołuje? Co zwiększa podatność na to, że dane zachowanie się pojawi?
Modele teoretyczne, które warto znać
Podstawą rozumienia funkcjonowania klienta są modele teoretyczne opisujące mechanizmy działania jednostki.
Jeśli pracuję w modelu poznawczym, analizuję powiązania między sposobem myślenia, doświadczania emocji i zachowaniami klienta. Jeśli pracuję w modelu systemowym, analizuję powiązania między wewnętrznym systemem klienta, a zewnętrznym otoczeniem, w którym klient funkcjonuje. Jeśli pracuję w oparciu o transteoretyczny model zmiany, analizuję stadia zmiany, w których znajduje się klient.
Inny przykład.
Jeśli pracuję w coachingu zespołowym, z zespołami w kryzysie, korzystam z modelu dysfunkcji Lencioniego i teorii procesów grupowych.
Dobrze byłoby, aby coach posiadał podstawową wiedzę w zakresie podstaw funkcjonowania psychiki ludzkiej, procesów zmiany i budowania nawyków.
Przykład prostej konceptualizacji
Załóżmy, że pracujesz z Martą, która jest początkującą coachką i chce rozwijać własną praktykę. Mimo szkoleń i wsparcia otoczenia, odwleka start i nie podejmuje działań promocyjnych.
Jak mogłaby wyglądać konceptualizacja Marty?
- Problem: Brak działania mimo gotowości.
- Kontekst: Gdy siada do pisania posta w social mediach, czuje spięcie i odkłada to na później.
- Myśli/przekonania: „Nie mam nic wartościowego do powiedzenia”, „Co ludzie pomyślą?”
- Emocje: Lęk, wstyd, poczucie bycia niewystarczającą.
- Zachowania: Unikanie, prokrastynacja.
- Historia: W dzieciństwie słyszała, że „dzieci i ryby głosu nie mają”, jej pomysły często były gaszone.
Stadium zmiany, w którym jest Marta
W oparciu o transteoretyczny model zmiany Prochaski i DiClemente, Marta wydaje się być na etapie kontemplacji. Jest świadoma problemu i zaczyna dostrzegać potrzebę zmiany, ale jeszcze nie weszła w aktywne działanie.
Zadaniem coacha może być wzmocnienie jej motywacji i przekierowanie z refleksji do przygotowania i działania.
Propozycje celów do pracy coachingowej
- Wzmocnienie poczucia kompetencji i wartości – praca nad przekonaniami sabotującymi rozwój.
- Budowa odwagi do pokazania siebie w sieci – eksploracja lęków, praca nad wewnętrznym krytykiem.
- Zwiększenie sprawczości i działania w zgodzie z wartościami – identyfikacja wartości i ich przełożenie na konkretne działania.
- Stworzenie indywidualnej strategii promowania praktyki coachingowej – plan działań dostosowany do osobowości i stylu Marty.
Propozycje technik i narzędzi coachingowych
- Analiza pola sił – zidentyfikowanie czynników wspierających i hamujących zmianę.
- Mapa przekonań – praca nad myślami ograniczającymi.
- Ćwiczenie z wartościami – identyfikacja kluczowych wartości i ich wpływu na decyzje.
- Mapa systemu klienta – określenie wpływu otoczenia na decyzje i działania.
- Dialog z wewnętrznym krytykiem (np. w stylu IFS) – pomoc w zobaczeniu pozytywnej intencji części, które blokują działanie.
- Plan 30-dniowy – konkretne, małe kroki prowadzące do uruchomienia działań promocyjnych.
- Dziennik działań i refleksji – wspieranie uważności i monitorowanie postępów.
Konceptualizacja to nie jest narzędzie zarezerwowane tylko dla psychoterapeutów.
Jeśli chcesz wspierać klientów nie tylko skutecznie, ale też z uważnością i szacunkiem na ich potrzeby – konceptualizacja będzie Twoim sprzymierzeńcem.